علی‌رغم وعده‌های وزارت نیرو؛ کسب‌وکارهای سامانه‌های خورشیدی خانگی و پشت‌بامی در ورطه نابودی

خرید تضمینی برق تجدیدپذیر در واقع طرحی است که براساس آن، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور برپایه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی صورت می‌گیرد. با آغاز این طرح از سال ۱۳۹۴، صنعت نیروگاه‌های تجدیدپذیر در کشور رونق گرفت و زیرساخت‌های لازم برای ایجاد صدها شرکت در حوزه‌های متنوع مهندسی، بازرگانی، پیمانکاری و در نتیجه اشتغال فارغ‌التحصیلان این حوزه، فراهم آمد.

سامانه‌های خورشیدی کوچک مقیاس مخصوص مشترکین (خانگی/پشت‌بامی) یکی از انواع مدل‌های نیروگاه‌های تجدیدپذیر محسوب می‌شوند که مورد استقبال قشر وسیعی از آحاد جامعه شامل بازنشستگان، مددجویان کمیته امداد، مددجویان بهزیستی و افراد دارای سرمایه‌های کوچک همچون مشترکین شهرک‌های صنعتی، تجاری و خانگی، قرار گرفته است.

باتوجه‌به اتلافات شبکه انتقال برق کشور که حدود ۱۳ درصد برآورد شده است، مهم‌ترین مزیت این سامانه‌ها به لحاظ فنی، تولید برق در محل مصرف، پراکندگی تولید، کاهش تلفات شبکه و کاهش فشار دولت در تامین برق بوده است. هم‌چنین به‌دلیل انطباق زمان حداکثر تولید انرژی سامانه‌های خورشیدی با پیک روزانه مصرف برق در تابستان، توسعه نیروگاه‌های خورشیدی خانگی کمک شایانی در جلوگیری از خاموشی صنایع و توقف تولید در دیگر بخش‌ها می‌کند.

یکی دیگر از ویژگی‌های سامانه‌های خورشیدی مقیاس کوچک، امکان توسعه و اشتغال‌زایی آن در سراسر کشور است. چراکه متوسط شدت تابش در اغلب نقاط کشور بیش از متوسط جهانی است. هم‌چنین تعداد روزهای آفتابی در ۹۰ درصد مساحت کشور حدود ۲۹۰ روز است که می‌تواند تولید انرژی از سامانه‌های خورشیدی فتوولتاییک را در سراسر کشور مورد توجه قرار دهد.

به لحاظ سرمایه‌گذاری، نظر به افزایش نرخ پایه خرید برق به‌واسطه اعمال ضریب تعدیل، که به‌طور سالانه ۱۵ تا ۲۰ درصد برآورد می‌شود، احداث نیروگاه‌های خورشیدی خانگی با درآمد پایدار ۲۰ ساله، ریسک سرمایه‌گذاری اندک، عدم نیاز به اپراتور متخصص و تعمیرونگهداری اندک، توجه سرمایه‌های خرد را به خود جلب کرده است. تاجایی‌که در ۵ سال گذشته بیش از ۴۰۰۰ واحد سامانه کیلوواتی خورشیدی به ظرفیت تجمعی بیش از ۴۰ مگاوات احداث و راه‌اندازی شده است.

حفظ جذابیت سرمایه‌گذاری در سامانه‌های خورشیدی مقیاس کوچک مستلزم توجیه اقتصادی آن است. این صنعت در ۵ سال گذشته همواره شاهد فراز و نشیب‌هایی بوده است. در مصوبه قبلی وزیر نیرو که در مهرماه ۱۳۹۸ ابلاغ شد و نرخ‌های خرید تضمینی برق تجدیدپذیر به مقدار ۳۰ درصد افزایش یافت و باعث شد توجیه‌پذیری اقتصادی لازم برای ایجاد و استقبال عمومی جامعه صورت گیرد. با این‌حال، در یکسال اخیر ورق به‌گونه‌ای برگشته است که توسعه کسب‌وکارهای حوزه انرژی خورشیدی با چالش‌های شدید مواجه شده است و به وضعیت اضطراری رسیده است

باتوجه به مزایای یادشده، این مقاله با هدف بررسی وضعیت فعلی و مطلوب کسب‌وکارهای سامانه‌های خورشیدی مقیاس کوچک محدود به ظرفیت انشعاب مشترکین برق (خانگی/پشت‌بامی)، نگارش شده است.

کاهش شدید ارزش واقعی نرخ‌های خرید تضمینی برق تجدیدپذیر ( در مقایسه با مصوبه مهر ۱۳۹۸)

نرخ تسعیر ارز (دلار) که در زمان ابلاغ مصوبه حدود ۱۱۵.۰۰۰ ریال بود از ابتدای سال ۱۳۹۹ به شدت افزایش یافت تاجایی‌که در حال‌حاضر به حدود ۲۵۰.۰۰۰ ریال و بیش از دو برابر شده است.

با افزایش قیمت ارز و در نتیجه کاهش ارزش ریال، ارزش واقعی نرخ‌های خرید تضمینی برق نیز به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. در شکل زیر، نرخ‌های خرید تضمینی برق از نیروگاه‌های خورشیدی در مقیاس‌های مختلف برمبنای واحد سنت دلار، نشان داده شده است.

شکل۱: مقایسه ارزش واقعی نرخ‌های خرید تضمینی برق مهر ۱۳۹۸ و آذر ۱۳۹۹

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، برق خورشیدی تولید شده برای یک نیروگاه خورشیدی مقیاس کوچک (کمتر از ۲۰ کیلووات) از ۹.۲ سنت به ۴.۱ سنت به‌ازای هر کیلووات-ساعت رسیده است.

افزایش شدید قیمت تجهیزات سامانه‌های خورشیدی

قیمت تجهیزات مورد استفاده در نیروگاه‌های خورشیدی فتوولتاییک در جهان به‌دلیل رشد سرمایه‌گذاری در این حوزه و توسعه فناوری به‌طور چشمگیری در ۱۰ سال اخیر کاهش یافته است؛ به‌طوری‌که در حال حاضر هزینه هم‌ترازشده انرژی نیروگاه‌های خورشیدی فتوولتاییک (LCOE) در رقابت با نیروگاه‌های فسیلی قرار دارد.

علی‌رغم این کاهش قیمت، به‌دلیل کاهش شدید ارزش پول ملی، هزینه سرمایه‌گذاری در سامانه‌های خورشیدی در ایران افزایش قابل‌توجهی داشته است و اکنون شاهد افزایش قیمت تجهیزات به میزان نزدیک به دو برابر در مقایسه با نیمه اول سال ۹۸ هستیم.

این افزایش قیمت در تجهیزات نیروگاه خورشیدی تنها شامل اقلام وارداتی نمی‌شود؛ چراکه، بخش قابل توجهی از زنجیره کالاهای مورد استفاده و مواد اولیه آن‌ها همچون ویفر و شیشه مورد استفاده در تولید پنل‌های خورشیدی و یا آهن جهت ساخت سازه نگهدارنده، وابسته به واردات و نرخ‌های جهانی است. شاهد این مدعا افزایش قیمت پنل‌های خورشیدی تولید داخل تا ۲ برابر قیمت در مقایسه با سال گذشته است.
جدول زیر قیمت تجهیزات اصلی برای احداث یک نیروگاه خورشیدی مقیاس کوچک خانگی (پشت‌بامی) را در مهرماه سال ۱۳۹۸ و آذر ماه ۱۳۹۹ را نشان می‌دهد.

شکل۲: مقایسه قیمت تجهیزات اصلی برای احداث یک نیروگاه خورشیدی مقیاس کوچک خانگی مهر ۱۳۹۸ و آذر ۱۳۹۹

افزایش قیمت تجهیزات نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک باعث افزایش چشمگیر هزینه اولیه احداث نیروگاه‌های خورشیدی فتوولتاییک شده است.

افزایش هزینه احداث نیروگاه خورشیدی

همان‌طور که در بخش قبل بررسی شد، باتوجه‌به افزایش قیمت تجهیزات مورد استفاده در نیروگاه‌های خورشیدی خانگی، هزینه این نیروگاه‌ها به‌طور قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده است. مطابق با استعلام قیمت از شرکت‌های فعال پیمانکار و تامین کننده داخلی، میانگین قیمت نیروگاه های خورشیدی با در نظر گرفتن کلیه هزینه‌ها (تجهیزات، نیروی کار متخصص و هزینه‌های جانبی) و استانداردها در حال حاضر به شرح جدول زیر است.

شایان ذکر است که قیمت‌های اعلامی براساس بازار خرده فروشی سامانه‌های خورشیدی برآورد شده است چراکه معیار قیمت‌ براساس قیمت‌های ارائه‌شده در مناقصه‌ها (همچون مناقصه ۳۰۰۰ واحد سامانه خورشیدی ۵ کیلوواتی) که به‌دلیل تیراژ بالا هزینه تمام‌شده تجهیزات به شدت کم می‌شود، ملاک صحیحی از وضعیت بازار نخواهد بود.

جدول۱: متوسط قیمت تمام شده هر کیلووات نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک در دی ماه ۱۳۹۹

مطابق با جدول فوق، متوسط قیمت یک سامانه ۵ کیلوواتی خورشیدی خانگی با در نظر گرفتن کلیه جوانب کار شامل کنتور تزریق برق و رعایت استانداردهای لازم و استفاده از تجهیزات باکیفیت و ایمن، معادل ۱۱۵ میلیون تومان است. این درحالی است که در مهرماه ۱۳۹۸، هزینه احداث یک نیروگاه خورشیدی پشت‌بامی ۵ کیلوواتی مشابه در حدود ۵۵ میلیون تومان بوده است.

افزایش دوره بازگشت سرمایه نیروگاه خورشیدی خانگی/ پشت‌بامی

از ویژگی‌های شاخص توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور ایران، وابسته‌بودن آن به نگاه دولت و متولیان سیاست‌گذاری در این حوزه است. بنابراین براساس قوانین بالادستی کشور مبنی‌بر لزوم توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور، وزارت نیرو بایستی سیاست‌های تشویفی/تنبیهی را به‌گونه‌ای اتخاذ کند که برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی جذابیت کافی داشته باشد. ازجمله فاکتورهای اقتصادی در یک صنعت، نرخ بازگشت سرمایه است.

محاسبه بازگشت سرمایه یک نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک به پارامترهای گوناگونی وابسته است که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

• میزان سرمایه‌گذاری اولیه جهت احداث نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک

باتوجه به آن‌چه که در قسمت قبل تشریح شد، هزینه متوسط سرمایه‌گذاری برای احداث یک نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک ۵ کیلووات، ۱۱۵ میلیون تومان در نظر گرفته می‌شود.

• میزان تولید برق نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک

میزان تولید برق یک نیروگاه خورشیدی خانگی به عواملی هم‌چون شرایط اقلیمی و محیطی ساختگاه، نحوه طراحی سیستم، نحوه احداث سامانه، کیفیت تجهیزات، توجه به نگهداری سیستم و غیره وابسته است. بنابراین این میزان می‌تواند در پروژه‌های مختلف متفاوت باشد. در صورتیکه بخواهیم متوسط تولید انرژی یک سامانه خورشیدی ۵ کیلوواتی خانگی در ایران را با احتساب اتلافات در نظر بگیریم، مقدار ۸۵۰۰ کیلووات ساعت تولید انرژی به‌طور سالانه خواهد داشت.

• نرخ پایه خرید تضمینی برق نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک

جهت محاسبه بازگشت سرمایه یک نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک ۵ کیلووات، سناریوهای زیر مورد بررسی قرارگرفته است:

۱- سناریور وضعیت قرمز (نابودی کسب‌وکارها)

در این سناریو، نرخ خرید پایه برابر با مصوبه مهر ۱۳۹۸ برای محاسبه دوره بازگشت سرمایه یک نیروگاه خورشیدی خانگی باتوجه به قیمت تجهیزات روز، در نظر گرفته می‌شود. این وضعیت منجر به نابودی توسعه سامانه‌های خورشیدی خانگی و از بین‌رفتن مشاغل مربوطه شده و باید اعلام وضعیت اضطراری برای این صنعت کرد.

۲- سناریو وضعیت زرد (جلوگیری از نابودی کسب‌وکارها)

در این سناریو، فرض بر آن است که باتوجه به قیمت روز تجهیزات نیروگاه خورشیدی فتوولتاییک، نرخ خرید پایه به‌گونه‌ای باشد که دوره بازگشت سرمایه به حدود ۵ سال برسد. این وضعیت از نابودی توسعه سامانه‌های خورشیدی خانگی در کشور جلوگیری می‌کند.

۳- سناریو وضعیت سبز (توسعه کسب‌وکارها)

در این سناریو، نرخ خرید پایه برای رسیدن به دوره بازگشت سرمایه مشابه با وضعیت سال ۱۳۹۸ که برای یک سامانه خورشیدی خانگی حدود ۳ سال بود، در نظر گرفته می‌شود. این وضعیت باعث توسعه سامانه‌های خورشیدی خانگی و رونق کسب‌وکارهای مربوط به آن در سراسر کشور می‌شود.

• ضریب تعدیل

از پارامترهای مهم در میزان درآمد سامانه های خورشیدی، افزایش درآمد نیروگاه به‌دلیل اعمال ضریب تعدیل است. طبق مصوبه هیات وزیران، ضریب تعدیل که به‌طور مستقیم بر نرخ پایه قرارداد خرید تضمینی اعمال می‌شود به دو عامل تغییرات نرخ ارز و نوسانات تورم داخلی وابسته است.

باتوجه‌به این‌که، ضریب تعدیل در سال‌های آتی قرارداد اعمال می‌شود، محاسبه و برآورد دقیق آن مستلزم دقت بالایی است. برای این منظور، روش‌های مختلفی پیشنهاد می‌شود. یکی از این روش‌ها در نظر گرفتن نوسانات نرخ ارز و تورم در ۲۰ سال گذشته و سپس محاسبه ضریب تعدیل و اعمال آن بر قرارداد است. بر این مبنا، به عدد میانگین ۱۵ درصد خواهیم رسید. در واقع با نگاه بلند مدت ۲۰ سال گذشته و اعمال آن بر قرارداد، نرخ پایه خرید تضمینی هر سال ۱۵ درصد نسبت به سال قبل افزایش خواهد یافت.

روش دوم که از دقت پایین‌تری برخوردار است، نگاه کوتاه مدت ۵ ساله اخیر است. با توجه به اینکه در ۵ سال گذشته، اقتصاد ایران دستخوش دو نوسان شدیدی قیمتی بوده است، در این صورت به ضریب تعدیل حدود ۲۵ درصدی خواهیم رسید. پیشنهاد نگارنده، در نظر گرفتن ضریب تعدیل ۲۰ درصدی به‌عنوان مقداری میانگین برای دوره ۲۰ ساله قرارداد است.

نرخ خرید تضیمنی برق سامانه‌های خورشیدی فتوولتاییک چقدر باشد؟

با بررسی سناریوهای مطرح شده نتایج زیر حاصل می‌شود.
در سناریو قرمز که بخش سامانه‌های خورشیدی خانگی/ پشت‌بامی از ابتدای سال ۱۳۹۹ با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند، دوره بازگشت سرمایه بیش از ۶ سال خواهد بود. این امر باعث کاهش شدید تقاضا برای احداث نیروگاه‌های خورشیدی توسط بخش خصوصی شده است به‌طوری‌که باعث ورشکستگی چندین شرکت و تعدیل نیروی بسیاری از شرکت‌ها شده است. ادامه یافتن این وضعیت تنها به نقطه از بین رفتن کسب‌وکار سامانه‌های خورشیدی خانگی و بیکاری هزاران جوان در سراسر کشور خواهد شد.

شکل۳: دوره بازگشت سرمایه در سناریو قرمز

در سناریو وضعیت زرد، قیمت پایه خرید تضمینی باید به‌گونه‌ای در نظر گرفته شود که با درنظر گرفتن دیگر پارامترها مدت بازگشت سرمایه ۵ سال شود. باتوجه به محاسبه‌های انجام شده، نرخ خرید تضمینی برق باید ۱۸۰۰ تومان به‌ازای هر کیلووات ساعت در نظر گرفته شود.

شکل۴: دوره بازگشت سرمایه در سناریو زرد

در سناریوی وضعیت سبز که می‌توان از آن به سناریو مطلوب که منجر به توسعه کسب و کار نیروگاه‌های خورشیدی خانگی در ایران می‌شود و به‌نوعی بازگشت به شرایط مهرماه ۱۳۹۸ است، نرخ خرید تضمینی برق ۲۱۹۵ تومان به‌ازای هرکیلووات ساعت محاسبه شد. براساس این نرخ پایه، دوره بازگشت سرمایه بین ۳ تا ۴ سال خواهد بود که می‌تواند سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را به سمت خود جذب کند و در نتیجه شاهد توسعه همه‌جانبه در بخش‌های مختلف نیروگاه‌های خورشیدی فتوولتاییک کوچک مقیاس خواهیم بود.