آیا حمله روسیه به اوکراین اروپا را به سمت توسعه سریع‌تر انرژی‌های تجدیدپذیر سوق خواهد داد؟

نویسنده: محسن فرزان، کارشناس ارشد انرژی‌های تجدیدپذیر    سطح: نیمه‎ تخصصی  زمان مطالعه: ۵ دقیقه

در سال ۱۹۷۳، رونق دوران پس از جنگ جهانی دوم به صخره‌ بزرگی برخورد کرد؛ تولیدکنندگان نفت، عرضه را محدود و قیمت‌ها را افزایش دادند. پس از این شوک نفتی، کشورهایی مانند آمریکا به‌دنبال استقلال انرژی بودند. حال، در سال ۲۰۲۲، با آشکار شدن تهاجم روسیه به اوکراین، ممکن است شاهد تکرار تاریخ باشیم.

کشورهای بزرگ اروپایی مانند آلمان برای پرکردن شکاف بین تعطیل‌کردن نیروگاه‌های زغال‌سنگ و دورشدن از انرژی هسته‌ای پس از فاجعه فوکوشیما و تا زمان رسیدن به نقطه‌ای که در آن انرژی‌های تجدیدپذیر و ذخیره‌سازی می‌توانند جایگزین کامل سوخت‌های فسیلی شوند، به گاز روسیه روی آورده‌اند. با‌توجه‌به اینکه حدود ۴۰ درصد از گاز اتحادیه اروپا از روسیه تامین می‌شود، حمله ولادیمیر پوتین به اوکراین، ذهن رهبران اروپایی را بر این سوال متمرکز خواهد کرد که آیا می‌توانند به این منبع انرژی تکیه کنند یا خیر؟

جنگ در اوکراین در حالی رخ می‌دهد که بسیاری از بخش‌های جهان درگیر هرج‌و‌مرج انرژی بوده و اختلالات همه‌گیری ویروس کرونا در حمل‌ونقل باعث افزایش قیمت انرژی شده است. برای افزودن به پیچیدگی مساله، این نکته قابل تامل است که تهاجم روسیه به اوکراین تنها چند روز قبل از انتشار گزارشی در مورد “اثرهای اقلیمی منطقه‌ای و سازگاری” توسط هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم، رخ می‌دهد که در آن بر تلاش‌ها برای کاهش آسیب‌های ناشی از تغییرهای اقلیمی ناشی از سوخت‌های فسیلی تأکید شده است. بنابراین، سرانجام این بازی چگونه خواهد شد؟

چرا روسیه برای مصرف‌کنندگان انرژی جهان اهمیت دارد؟

 صادرات سوخت‌های فسیلی در اقتصاد روسیه نقشی اساسی دارد. این کشور ۱۴۵ میلیونی، یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان انرژی در جهان است؛ روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گاز، دومین صادرکننده بزرگ نفت خام و سومین صادرکننده بزرگ زغال سنگ در جهان است.

اما، روسیه به‌خوبی از آسیب‌پذیری خود در فروش سوخت‌های فسیلی به اروپا که متعهد به کربن‌زدایی هست، آگاه است. لابی زغال‌سنگ در روسیه سال‌هاست که به‌دلیل خطری که برای صادرات ناشی‌از محدودیت‌های اروپا در جهت مقابله با تغییرهای اقلیمی اروپا ایجاد شده است، فعالانه به‌دنبال گسترش بازارهای آسیایی خود است. در‌حالی‌که اروپا هم‌چنان بزرگ‌ترین بازار صادرات گاز است، روسیه می‌خواهد با افزایش عرضه به چین در این حوزه نیز تنوع ایجاد کند.

در سال ۲۰۱۹، خط لوله Power of Siberia شروع به انتقال گاز از سیبری به‌طور مستقیم به چین کرد. تنها چند هفته قبل از حمله به اوکراین، روسیه قراردادی را برای ساخت یک خط لوله جدید به چین اعلام کرد. بنابراین، ما احتمالاً شاهد تشدید چرخش روسیه به‌سمت آسیا در شرایط فعلی خواهیم بود.

آیا حمله روسیه به اوکراین حرکت به‌سمت انرژی‌های تجدیدپذیر را سرعت می‌بخشد؟

به‌تازگی، در ماه ژانویه ۲۰۲۲، وزیر جدید اقلیم و اقتصاد آلمان اقدام‌های جدیدی را برای سرعت‌بخشیدن به روند کند تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و صنعت برق کشورش با استفاده از انرژی پاک اعلام کرد.

به‌نظر می‌رسد که این بحران پتانسیل تسریع روند اروپا به‌سمت انرژی های تجدیدپذیر را دارد؛ زیرا اروپا به‌دنبال کاهش وابستگی خود به گاز روسیه است. ممکن است در آینده‌ای نزدیک شاهد افزایش تلاش‌ها برای تغییر به تولید انرژی‌های تجدیدپذیر به‌صورت مشترک باشیم؛ مانند پیشنهاد مزارع بادی فراساحلی که قرار است بین چند کشور اروپایی به اشتراک گذاشته شود.

اما، این امر تضمین شده نیست؛ در کوتاه‌مدت، این ریسک بزرگ وجود دارد که بحران اوکراین توجه را بر امنیت انرژی به قیمت ضربه‌زدن به راهبردهای کربن‌زدایی متمرکز کند. ممکن است شاهد بازگشت به انرژی زغال‌سنگ باشیم. کشورهایی مانند آلمان حتی ممکن است مجبور شوند در برنامه خارج‌شدن از توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای خود تجدیدنظر کنند و یا آن را به تاخیر بیاندازند. ازسوی‌دیگر، در‌حال‌حاضر سایر صادرکنندگان عمده سوخت فسیلی مانند استرالیا برای پرکردن هرگونه شکاف در بازارهای اروپا صف کشیده‌اند.

شکل۱: سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشورهای اتحادیه اروپا در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰

این چه معنایی برای تلاش‌های بین‌المللی در مقابله با تغییرات اقلیمی دارد؟

روسیه که مدت‌هاست به‌عنوان یک عقب‌مانده بدنام در موضوع مقابله با تغییرهای اقلیمی شناخته می‌شود، علاقه‌ای به حضور در مذاکرات بین المللی اقلیمی از خود نشان نمی‌دهد.

پیش از کنفرانس اقلیمی COP26 گلاسکو در سال گذشته میلادی، روسیه اعلام کرد که ممکن است برای اتخاذ یک راهبرد جدی‌تر در مورد اقدامات مقابله با تغییرهای اقلیمی آماده باشد. رییس جمهور پوتین متعهد شد که کشور روسیه تا سال ۲۰۶۰ میلادی به وضعیت کربن‌خنثی دست یابد و تحولات سیاست داخلی در ماه‌های اخیر حاکی از آن بود که تغییری در حال انجام است.

اما، جنگ روسیه و اوکراین آشکارا مانع این امر خواهد شد. به‌نظر می‌رسد در‌حال‌حاضر هرگونه پتانسیل برای تعامل بیش‌تر روسیه در حوزه تغییرات اقلیمی قبل از نشست بزرگ بعدی اقلیمی در مصر در اواخر سال جاری، از روی میز حذف شده است. با‌توجه‌به نقش روسیه به‌عنوان یکی از پنج تولیدکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای جهان، این یک شکست برای تلاش‌های بین‌المللی در مقابله با تغییرات اقلیمی خواهد بود.

شکل۲: آیا ولادیمیر پوتین و تصمیم حمله به اوکراین می‌‌تواند تاثیر بسزایی بر روند مقابله با تغییرات اقلیمی داشته باشد؟

آیا حمله روسیه به اوکراین آسیب زیست‌محیطی دیگری را محتمل می‌سازد؟

هر دو نوع جنگ سنتی و سایبری می‌توانند به‌میزان قابل‌توجهی بر انتشار آلاینده‌ها بیافزایند و بر محیط‌زیست و بسیاری از گونه‌ها اثرهای ویران‌کننده‌ای داشته باشند. پیامدهای جدی برای نسل‌های کنونی و آینده به‌طور چشمگیری با تسلط روسیه بر چرنوبیل نمایان شد. مشخص نیست روسیه قصد دارد چه کاری انجام دهد؛ اما، تخریب هدفمند تاسیسات هسته‌ای، چه به‌عنوان یک سلاح تهاجمی یا یک اقدام بازدارنده دفاعی، احتمالاً قوانین بین‌المللی را نقض می‌کند.

چراکه، تخریب غیرقانونی و افراطی محیط‌زیست یک جنایت جنگی هست که برابر با هدف قراردادن جمعیت غیرنظامی و تخریب میراث فرهنگی است. در سال ۲۰۲۰، صلیب سرخ دستورالعمل‌هایی را برای حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ صادر کرد که تعهدات نیروهای نظامی را به‌طورکامل روشن می‌سازد؛ اگرچه سابقه ضعیفی در پاسخگویی آن‌ها وجود دارد.

سند تأسیسی دیوان کیفری بین‌المللی Internationals Criminal Court (ICC) اشاره می‌کند که ایجاد “آسیب گسترده، طولانی‌مدت و شدید به محیط‌زیست طبیعی” با فرض اینکه آشکارا نسبت به مزیت نظامی به‌دست‌آمده، بیش‌از‌حد باشد، جنایت جنگی محسوب می‌شود. قابل‌توجه است که در سال ۲۰۱۶، روسیه به‌طور کامل از دادگاه کیفری بین‌المللی خارج شد. این امر پس از آن صورت گرفت که دادگاه اعلام کرد فعالیت روسیه در کریمه پس از الحاق این منطقه در سال ۲۰۱۴، به‌منزله “اشغال مداوم” است.

هم‌چنین، در سال ۲۰۲۱، جامعه بین‌الملل به توافقی تاریخی در مورد تعریف اکوساید (Ecocide) به عنوان “اَعمال غیرقانونی یا عمدی که با علم به این‌که احتمال آسیب شدید و گسترده یا طولانی‌مدت به محیط‌زیست ناشی از آن اَعمال وجود دارد”، رسیده است. این بدان معناست که این امکان وجود دارد که دولت روسیه مسئول تأثیرات زیست‌محیطی و هم‌چنین انسان دوستانه تجاوزهای خود باشد.

Source: “Will Russia’s invasion of Ukraine push Europe towards energy independence and faster decarbonization?”, E.Martus, S.H.Rimmer, February 25, 2022, Available online on: www.theconversation.com